Marta Andrzejczak
Opracowano na podstawie
Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz
„Prawa autorskiego i prawa pokrewnego” Jacka Sobczaka,
Iris, Warszawa-Poznań 2000
Projektanci biżuterii i jej twórcy coraz częściej stają przed dylematem związanym z naruszeniem praw autorskich. Ich dzieła bowiem ulegają kradzieży intelektualnej, która według polskiego prawa zagrożona jest karą nawet do pięciu lat pozbawienia wolności. Za naruszenie praw autorskich twórcy mają prawo domagać się od osoby, która dopuściła się bezprawnego przywłaszczenia wzorów biżuterii, odszkodowania oraz publicznego przyznania się do winy.
Biżuteria jako przedmiot prawa autorskiego
Biżuteria, podobnie jak inne przejawy działalności twórczej, jest przedmiotem prawa autorskiego. W myśl artykułu 1. ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych przedmiotem prawa są wszystkie utwory wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi, utwory plastyczne, fotograficzne, lutnicze, wzornictwa przemysłowego – dzieła sztuki zdobniczej, stosowane do rzemiosł i przemysłu, bez względu na ich rodzaj, rozmiary i wartość materiału – oraz utwory architektoniczne, muzyczne, sceniczne czy audiowizualne. Warto zauważyć, że utwór (dzieło) jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili jego ustalenia, choćby zarysowania projektu, a ochrona przysługuje jego twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.
Twórczość w świetle ustawy
Biżuteria czy jej projekt jako przedmiot prawa autorskiego musi być rezultatem pracy człowieka, który jest twórcą. Warto zauważyć, że w świetle ustawy twórczość rozumiana jest jako kreowanie czegoś niepowtarzalnego. Twórczość jest projekcją wyobraźni, nigdy natomiast nie sprowadza się do naśladownictwa. Oznacza to, że drugorzędne zmiany w projekcie innego autora, często czysto techniczne, nie mogą zostać uznane za dzieło oryginalne. Z punktu widzenia ustawodawcy, poza twórczością autora, istotny jest także sposób „ustalenia” dzieła. Przez ustalenie rozumie się takie uzewnętrznienie dzieła, które umożliwia zapoznanie się z nim przez co najmniej jedną osobę poza twórcą. Twórca biżuterii musi pokazać ją co najmniej jednej osobie, aby zostać uznany za jej autora. Ustawa w żaden sposób nie określa sposobu, w jaki należy zaprezentować swoją twórczość publiczności, może on nastąpić „w jakiejkolwiek postaci”.
Prawa autorskie oraz prawa majątkowe do biżuterii są niezbywalne i posiada je tylko twórca
Zainspirowana biżuteria
Duży problem na polskim rynku jubilerskim stanowią tak zwane inspiracje cudzą twórczością artystyczną, które polegają na odwzorowaniu cudzych pomysłów i po drobnych zmianach wprowadzeniu na rynek jako własne wyroby biżuteryjne. Wyznacznikiem jest w tym przypadku definicja samodzielnego dzieła, która zakłada, że jest to akt twórczy, który nie nawiązuje bezpośrednio do żadnego konkretnego dzieła, aczkolwiek jego twórca czerpie z dotychczasowego dorobku intelektualnego. Za dzieło inspirowane rozumie się taki akt twórczy, który nie mógłby zaistnieć, gdyby nie było w obiegu utworu inspirującego. Biżuteria, która została niemal dokładnie odwzorowana przez innego autora, nie jest dziełem inspirowanym, a plagiatem, a osoba, która się go dopuszcza, zagrożona jest odpowiedzialnością karną.
Autor dzieła
W świetle polskiego prawa twórcy dzieła przysługują niezbywalne prawa autorskie, jak i majątkowe do swojego dzieła. Według ustawy za twórcę dzieła uważa się osobę, której nazwisko zostało uwidocznione na egzemplarzach utworu bądź które zostało podane do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób wraz z rozpowszechnieniem dzieła. Oczywiście twórca nie musi ujawniać swojego autorstwa, może posługiwać się kryptonimem bądź pseudonimem. Zdarza się także, że twórca, zatajając nazwisko, posługuje się cudzym nie po to, aby pozostać anonimowym, ale w celu wprowadzenia odbiorcy w błąd. W takiej sytuacji posługiwanie się cudzym nazwiskiem w celu ukrycia własnego autorstwa może polegać na kopiowaniu już istniejących dzieł, a tego typu działania mają znamiona fałszerstwa i stanowią czyny niedozwolone w rozumieniu kodeksu cywilnego i kodeksu karnego.
Prawo do własności intelektualnej
Twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonania naruszenia może domagać się, aby osoba, która się tego dopuściła, dopełniła wszystkich czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności, aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jednocześnie twórcy powinni pamiętać, że naruszenie praw autorskich jest przestępstwem, za które według prawa ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 roku przewiduje się dwa rodzaje odpowiedzialności prawnej. Pierwszym z nich jest odpowiedzialność cywilna. W myśl tej zasady twórca może domagać się odszkodowania (zadośćuczynienia) za wyrządzone szkody. Drugą odpowiedzialnością prawną jest odpowiedzialność karna, w myśl której w przypadku bezprawnego wykorzystywania cudzego dzieła grozi grzywna i kara pozbawienia wolności do 2 lat. Jeśli dodatkowo czerpie się zyski z danej działalności i uczyniło się z niej źródło dochodu, osobie, która dopuszcza się takiego czynu, grozi kara od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności.
