Obecnie bursztyn spotyka się w wielu miejscach na terytorium Ukrainy i Białorusi. Analiza faktów bardzo licznych wystąpień bursztynu wskazuje, że najbardziej perspektywicznym regionem rokującym odkrycie złóż przydatnych do przemysłowej eksploatacji bursztynu jest obszar obejmujący tereny: północno-zachodnią część Ukrainy (obwody: kijowski, żytomierski, równeński, i wołyński, południową Białoruś (obwody: brzeski i homelski). Łącznie można je określić jako basen prypecki.
Złoża ukraińskie
Na terytorium Ukrainy odkryto 70 nagromadzeń bursztynu podczas różnych prac geologicznych: w odsłonięciach, erozyjnych korytach rzek, w toku melioracji, przy kopalnictwie surowców mineralnych i w rdzeniach otworów wiertniczych.
Począwszy od 1979 r. na obszarze obwodu równeńskiego i częściowo wołyńskiego są prowadzone badania geologiczne – poszukiwawcze złóż bursztynu. W wyniku tych badań udokumentowano dwa złoża o znaczeniu przemysłowym (Klesowskoje i Wolnoje), a także wyznaczono rejony perspektywiczne, w których prowadzone są prace poszukiwawczo-szacunkowe dotyczące ustalenia granic i zasobów.
W zachodniej części bursztynodajnego wczesno-oligoceńskiego basenu Prypeci można wyodrębnić następujące strefy: klesowsko-perżanska, włodzimierzecko-dąbrowicka, maniewicko-zarecznienska
Skrajnie nieustabilizowane
warunki zalegania
Wszystkie strefy bursztynodajnego wczesnooligoceńskiego basenu Prypeci, jako przedmiotu przyszłej eksploatacji przemysłowej użytecznych kopalin niewątpliwie budzą zainteresowanie badaczy. Należy jednak uwzględnić okoliczność skrajnie nieustabilizowanych warunków zalegania bursztynu na rozległym terenie. Ukraińskim geologom przypadną pracochłonne i kosztowne poszukiwania i bilansowanie wartości złóż. Aktualnie geologom Równeńskiej Geologiczno-Poszukiwawczej Ekspedycji udało się znaleźć perspektywiczny obszar w strefie włodzimierzeckiego rejonu, którego badania znajdują się w stadium końcowym.
Bardzo istotnym czynnikiem, ograniczającym rozwój przemysłu wydobywczego bursztynu na Ukrainie jest bardzo niska koncentracja użytecznej kopaliny w osadach (nie więcej niż 20g/m3), a także stosunkowo niewielka powierzchnia dostępnych stanowisk. W tych warunkach mimo niewielkiej głębokości zalegania nie ma gwarancji rentowności przedsięwzięć i zwrotu nakładów inwestycyjnych.
Wydobycie bursztynu na złożach klesowskich
Obecnie jedynym podmiotem gospodarczym w dziedzinie wydobycia bursztynu jest przedsiębiorstwo państwowe “Bursztyn Ukrainy” w Równem. Podstawowym źródłem surowca dla tego przedsiębiorstwa jest obszar “PUGACZ” na złożu klesowskim. Obszar ten został odkryty w procesie poszukiwań prowadzonych przez Wołyńską Geologiczną Ekspedycję w latach 1979-1986 i wdrożony do wydobycia w toku szczegółowych badań w latach 1986-1990. W okresie lat 1991-1992 prowadzono tu wydobycie doświadczalne. Eksploatacja przemysłowa trwała od roku 1993.
W latach 1995-2003 prowadzona była także doświadczalna eksploatacja w północnej części złoża “Wolnoje”. Złoże klesowskie zalicza się do klasy nagromadzeń ze skrajnie nierównomiernym usytuowaniem użytecznej kopaliny tak w odniesieniu do powierzchni jak i głębokości. Grubość nadkładu wynosi tu 2,5 do 7,0 m, a warstwy bursztynodajnej od 1,5 do 6,5 m. Maksymalna głębokość odkrywki wynosi 12 m.
Odkrywkowa metoda wydobycia
Biorąc pod uwagę fizyczno-mechaniczne właściwości skał i sposób ich zalegania zastosowano odkrywkową metodę wydobycia przy użyciu hydraulicznych koparek i transportu samochodowego do przemieszczania urobku do sortowni. Wymagało to ponoszenia bardzo wysokich kosztów i w konsekwencji doprowadziło do wysokiej ceny surowca. W celu poprawienia rentowności przedsiębiorstwo wprowadziło w roku 2003 nową technologię z zastosowaniem kroczącej koparko-zwałowarki (ESZ-5/45), umożliwiającej podawanie urobku na sortownię beż użycia transportu samochodowego. Sortownia jest obecnie montowana z modułowych agregatów, pozwalających na jej przemieszczanie w krótkich terminach.
Zasadą technologii sortowania urobku jest metoda grawitacyjna. Urobek kierowany jest początkowo do zbiornika, a stamtąd stopniowo po rozmyciu wodą hydraulicznie przenoszony na sita sortowni. Górne sito ma oczka o wymiarze 20 x 20 mm. Z niego pulpa z piasku i wody trafia na sito 5 x 5 mm, a stamtąd rurociągiem przepływa do zagłębień po wydobytym urobku. Materiał pozostający na sitach jest przenoszony taśmociągiem do właściwego sortowania.Materiał z nadkładu także jest przemieszczany do składowania wewnątrz odkrywki i pozwala wyrównać poziom terenu, a tym samym go rekultywować.
Władimir Tuckij
PP. “Bursztyn Ukrainy” w Równem
Krótka historia znalezisk bursztynu na terenie Basenu Prypeckiego. Pierwsze wzmianki na ten temat pochodzą z XVIII w. (A.RZĄCZYÁSKI, 1736). Dokładniejsze badania nagromadzeń bursztynu w północno-zachodniej części Ukrainy przeprowadził P. A. TUTKOWSKI w latach 1890-1910 i rezultaty ich przedstawił w monografii “Bursztyn w Guberni Wołyńskiej”.
Monografia ta została opublikowana w pracach towarzystwa badaczy Wołynia w űytomierzu w roku 1911. Autor usystematyzował i ocenił krytycznie dotychczasowe doniesienia o znaleziskach bursztynu w tym regionie.
W monografii TUTKOWSKIEGO wskazane są nie tylko konkretne miejsca znalezisk bursztynu, lecz także wnioski dotyczące prognozy rozmieszczenia potencjalnych jego nagromadzeń. Autor zgromadził relacje ludności miejscowej o znaleziskach bursztynu, a także dokonał przeglądu szeregu miejsc w dolinach rzek Horyń, Słucz i Styr. Opisał wiele znalezisk na Wołyniu, w tym najbardziej znaczące w okolicach stacji kolejowej Klesów.
Podczas targów Amberif 2007 w Gdańsku odbyło się seminarium poświęcone złożom bursztynu i innych żywic kopalnych. W kolejnych numerach “PJ” będziemy prezentować najciekawsze fragmenty referatów.
Paleogen południowego Bałtyku i wybrzeża ze szczególnym
uwzględnieniem osadów bursztynonośnych
Badania geologiczne przeprowadzone w obszarze południowego Bałtyku i wybrzeża, a szczególnie w rejonie Półwyspu Helskiego pozwoliły na uściślenie korelacji poszczególnych formacji i ogniw paleogenu, wyróżnianych w polskiej części basenu sedymentacyjnego z rejonem Półwyspu Sambijskiego. Szczególne znaczenie mają badania profili z Półwyspu Helskiego, w których wyróżniono warstwę bursztynonośnych osadów. Została ona skorelowana z ogniwem piasków i mułków z glaukonitem i bursztynem z Połczyna, rozpoznanym w rejonie Chłapowa, oraz z bursztynodajną niebieską ziemią występującą w obrębie formacji pruskiej na Półwyspie Sambijskim. Tym samym został potwierdzony pogląd o pierwotnym istnieniu delty chłapowsko-sambijskiej w obszarze dzisiejszej Zatoki Gdańskiej.
Stopień rozpoznania sambijskiej i chłapowskiej części delty
Rozpatrując sambijską i chłapowską część delty w aspekcie złóż bursztynu należy zwrócić uwagę na stopień rozpoznania obydwu obszarów. Osady bursztynonośne na Półwyspie Sambijskim są dobrze rozpoznane, zważywszy na ponad 150-letnią tradycję górnictwa bursztynu na Sambii oraz ustalenie zasobów i perspektyw surowcowych bazujące na setkach otworów wiertniczych.
Prognoza surowcowa
Stopień rozpoznania polskiej części delty można rozpatrywać w kategoriach prognozy surowcowej. Dane o wydajności bursztynu pochodzą tylko z trzech otworów wiertniczych: Chłapowo I, Chłapowo II i Chłapowo III, wykonanych specjalnie w celu poszukiwania surowca bursztynowego. Natomiast dane o rozprzestrzenieniu ogniwa z Połczyna i obecności bursztynu w osadach tego ogniwa pochodzą głównie z otworów wierconych dla rozpoznania złoża soli potasowych w rejonie Zatoki Puckiej i dla oceny zasobności bursztynu mają podrzędne znaczenie. W ustalaniu perspektywiczności obszaru wykorzystano dane z około 50. otworów zlokalizowanych obszarze około 100 km2, między Puckiem, Kłaninem, Karwią i Władysławowem (por. Piwocki, Olkowicz-Paprocka, 1987).
Mniej korzystne niż na Sambii
Stopień rozpoznania geologicznego rejonu Chłapowa i Półwyspu Helskiego jest jednakże wystarczający dla stwierdzenia, że warunki geologiczno-górnicze występowania osadów bursztynonośnych są zdecydowanie mniej korzystne niż na Sambii, ze względu na znaczną głębokość zalegania ogniwa z Połczyna pod powierzchnią terenu. Dodatkowo, rejon występowania osadów o podwyższonej zawartości bursztynu i większej miąższości warstwy bursztynonośnej (otwór Chłapowo i Chłapowo II) – perspektywiczny dla ewentualnych dalszych badań rozpoznawczych – położony jest w bezpośrednim sąsiedztwie (częściowo w obrębie) otuliny Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. Występuje też w bliskim sąsiedztwie nasady Półwyspu Helskiego, unikatowej formy polskiego wybrzeża Bałtyku, położonej w całości w obrębie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego.
Regina Kramarska
Państwowy Instytut Geologiczny,
Oddział Geologii Morza
