dr Włodzimierz Łapot
Laboratorium Gemmologiczne Uniwersytet Śląski
Początkowo terminem tym określano prasę przeznaczoną do wyciskania soku z trzciny cukrowej. Elementami zgniatającymi były w niej trzy przeciwbieżne walce zakończone kołami zębatymi wprawiającymi je w ruch (fig. 1). Wygląd owych walców łatwo skojarzyć ze specyficznie uformowanymi słupkowymi kryształami szmaragdu, widzianymi poprzecznie względem wydłużenia (fig. 2).
Fig. 5. Typowy wygląd szafirów trapiche
Z tego skojarzenia wywodzi się drugie znaczenie terminu trapiche. Wpierw używano go dla nazwania specyficznie uformowanych kryształów szmaragdu, a potem także podobnie uformowanych kryształów rubinu, szafiru, turmalinu i kwarcu, ostatnio również analogicznych postaci andaluzytu (chiastolitu) i muskowitu. Poprzeczne przekroje kryształów trapiche mogą kojarzyć się też z wyglądem niektórych kwiatów, na przykład margerytki. Trapiche, mimo sugestywnego wyglądu, nie jest zbliźniaczeniem. Kryształy uformowane w ten sposób są w istocie kryształami szkieletowymi z bardzo wyraźnymi oznakami dwuetapowego wzrostu.
Najcenniejsza odmiana berylu
Beryl to minerał znany z wielu barwnych odmian. Szmaragd uznawany jest za najcenniejszą z nich. Swą atrakcyjnie zieloną barwę zawdzięcza nikłym domieszkom chromu i/lub wanadu, czasem także żelaza (patrz: PJ 1-2, 2010 r.). W pewnych sytuacjach geologicznozłożowych kryształy szmaragdu mogą przybierać postać trapiche (fig. 3). Pierwsze udokumentowane doniesienie o tak uformowanych kryształach szmaragdu zawarte zostało w sprawozdaniu z posiedzenia Francuskiego Towarzystwa Mineralogicznego z 12 lutego 1879 roku, na którym niejaki Bertrand prezentował czterdzieści okazów szmaragdu trapiche, pozyskanych w kopalni Muzo w Kolumbii. Również współcześnie prawie wszystkie szmaragdy trapiche pochodzą ze złóż kolumbijskich. Szczególnie obfitują w nie kopalnie Muzo, Coscuez i Peña Blanca. Największe okazy osiągają około 1,2-1,5 cm średnicy. Mniej atrakcyjne szmaragdy trapiche znane są jeszcze tylko z Zambii, Brazylii (Santa Teresina de Goias) i Madagaskaru. Na ich mniejszą atrakcyjność największy wpływ ma barwa, zwykle szarozielona do szarej.
Kolumbijski szmaragd
Klasycznie uformowany kolumbijski szmaragd trapiche składa się z jądra, czyli centralnie usytuowanego heksagonalnego słupa oraz z sześciu trapezoidalnych „żeber” wyrastających promieniście ze ścian owego słupa (fig. 2, 3). Centralnie usytuowany heksagonalny słup może być przezroczysty lub nie, zielony też, lub nie. Z kolei trapezoidalne „żebra” również mogą być zielone lub nie, ale przeważnie już tylko przeświecające lub wręcz nieprzezroczyste. Powłokę heksagonalnego jądra oraz wypełnienie pomiędzy trapezoidalnymi „żebrami” stanowi substancja silnie
kontrastująca barwą. Substancja owa może mieć różnoraką naturę, zależnie od sytuacji geologiczno złożowej kamienia. W pewnych wypadkach jest to tylko koncentrat substancji węglistej. W innych powłokę i wypełnienie tworzy bezbarwny lub blado zabarwiony beryl obficie przetykany drobnymi wrostkami albitu, oligoklazu, skalenia potasowego, kalcytu, dolomitu, pirytu, kwarcu, biotytu, kaolinitu, substancji węglistej, apatytu, monacytu i cyrkonu. Szmaragdy trapiche nie są z pewnością monokryształami o idealnej budowie. Wyglądem znacznie odbiegają od tego modelu. Makroskopowo i mikroskopowo wydają się być najbardziej pokrewne klasycznym kryształom szkieletowym. Te same wnioski wynikają z obserwacji obrazu ich luminescencji. Sugeruje to wysokie tempo ich wzrostu. Wykazywane właściwości wskazują, że powstawały w warunkach równoczesnego oddziaływania zarówno skał, pośród których przyszło im krystalizować (najczęściej łupków węglistych), jak i roztworów hydrotermalnych odpowiedzialnych za ich powstanie. Charakterystyczna dwuetapowość wzrostu wynika z łatwo zauważalnych różnic między centralnie usytuowanym heksagonalnym jądrem kryształu i jego trapezoidalnymi „żebrami” (fig. 2, 3). Na tej podstawie można sądzić, że w pierwszym etapie wzrostu powstawał dość jednorodny słup heksagonalny stanowiący jądrowy element przyszłego kryształu szkieletowego. Wzrost tej części kryształu odbywał się w dość stabilnych warunkach hydrotermalnych. W pewnym momencie dochodziło jednak do wyraźnego spowolnienia tempa wzrostu kryształu lub nawet przerwania tego procesu, po czym wzrost kryształu był kontynuowany, ale w zmienionych już warunkach geologicznozłożowych. Zapewne skład roztworów hydrotermalnych uległ w tej fazie znacznej modyfikacji. Często obserwowana zonalność trapezoidalnych „żeber” kryształów wskazuje na dużą chwiejność warunków panujących na tym etapie wzrostu kryształów. Z tą fazą wzrostu wiąże się również inkorporacja licznych i różnorakich wrostków. Do ich szczególnie wysokiej koncentracji dochodziło w miejscach przecinania się kierunków najszybszego rozrostu ścian kryształów, czyli na styku trapezoidalnych sektorów wzrostu (fig. 2, 3).
Osobliwość na rynku jubilerskim
Trapiche jest w świecie kamieni jubilerskich swoistą osobliwością i wielką atrakcją zarazem. Przez osoby mniej obeznane z problematyką mineralogiczno-gemmologiczną bywa mylone z asteryzmem. Jednak nie ma z nim nic wspólnego, jako że asteryzm polega na pojawianiu się na oświetlonej powierzchni kamienia oszlifowanego w kaboszon wąskich smug świetlnych układających się w kształt kilkuramiennej gwiazdy, podczas gdy trapiche jest specyficzną postacią kryształów szkieletowych. Asteryzm jest zatem zjawiskiem stricte optycznym powodowanym interakcją światła z licznymi, regularnie rozmieszczonymi, drobnymi, silnie wydłużonymi inkluzjami, podczas gdy trapiche jest rezultatem uformowania się określonej postaci kryształu. Zależnie od poziomu symetrii asteryzującego kryształu i sposobu rozmieszczenia zawartych w nim igiełkowatych inkluzji, gwiazda formująca się wskutek asteryzmu ma zwykle cztery lub sześć smug świetlnych; bywają też gwiazdy dwunastoramienne. I na tym w istocie kończy się podobieństwo między asteryzmem i trapiche.
Różne formy trapiche
W przypadku rubinu i szafiru za asteryzm odpowiedzialne są bardzo drobne igiełkowate kryształki rutylu rozmieszczone w sposób uwarunkowany trygonalną symetrią zawierającego je kryształu. W przypadku szmaragdów asteryzm jest zjawiskiem rzadko spotykanym. Zatem problem podobieństwa asteryzmu i trapiche dotyczy przede wszystkim szafirów i rubinów, w których oba pojawiają się z dość podobną częstotliwością, szczególnie w przypadku niektórych złóż, na przykład birmańskich. Te z dość licznymi kryształami trapiche odkryto dopiero w ostatnich dziesięcioleciach. Pewnie dlatego tak późno zwrócono na nie uwagę (fig. 4, 5). Stało się to bowiem dopiero pod koniec minionego stulecia. Bodaj jako pierwsi informację o występowaniu purpuroworóżowych szafirów trapiche podali J.I. Koivula, R.C. Kammerling, E. Fritsch (1994), a birmańskich rubinów trapiche H.J. Müllenmeister i J. Zang (1995). Wówczas też zdano sobie sprawę, że trapiche może występować również w innych minerałach o symetrii trygonalnej i heksagonalnej. Nie dziwi zatem, że w następnych latach zaczęły pojawiać się doniesienia o kolejnych minerałach mających postać trapiche. Dziś wiadomo także o istnieniu kwarców trapiche oraz beryli trapiche innych niż szmaragd. Wydaje się, że forma trapiche nie ogranicza się tylko do kryształów o symetrii heksagonalnej i trygonalnej. Wskazuje na to przykład niektórych kryształów rombowego andaluzytu, wykształconych w formie chiastolitu (fig. 8). Mają one wszystkie atrybuty klasycznych trapiche (fig. 9). Podobny wniosek można wysnuć z obserwacji pseudoheksagonalnych pakietów muskowitu (fig. 10). Kryształy szkieletowe typu trapiche znaleźć można także poza światem kamieni jubilerskich. Przykładem może być zamarzająca woda, która w pewnych warunkach może formować kryształy szkieletowe (płatki śniegu) o wyglądzie bardzo podobnym do trapiche (fig. 11).
Upiększane i cenne kryształy trapiche
Kryształy trapiche są dość często upiększane. Traktowanie prowadzi się metodami typowymi dla danego kamienia jubilerskiego. I tak, szmaragdy trapiche bywają dość powszechnie olejone lub żywicowane, a rubiny i szafiry trapiche wygrzewane w wysokich temperaturach oraz „szklone” i/lub barwione różnymi sposobami. Rynkowo najwyżej cenione są szmaragdy trapiche. Ceny wysokiej jakości kamieni tego rodzaju mogą sięgać nawet kilku tysięcy dolarów amerykańskich za karat. Wyraźnie tańsze są szafiry i rubiny trapiche.
