Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem, znana powszechnie jako Konwencja Waszyngtońska albo CI TES, czyli Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, to międzynarodowy układ regulujący i kontrolujący transgraniczny handel roślinami i zwierzętami oraz wytwarzanymi z nich przedmiotami.
Niektóre z chronionych gatunków są dość powszechnie wykorzystywane jubilersko bądź do niedawna jeszcze były, np. ciosy słonia (kość słoniowa), skorupa żółwia szylkretowego (szylkret, fig.1), niektóre gatunki koralowców (koralowina jubilerska), jak też niektóre gatunki słodkowodnych i słonowodnych małży i ślimaków (masa perłowa, biokonkrecje, perły).
Prawa i obowiązki wynikające z CI TES
CITES podpisano 3 marca 1973 r. W życie weszła 1 lipca 1975 r. Rzeczpospolita Polska ratyfikowała przystąpienie do konwencji 12 grudnia 1989 roku. W Polsce weszła w życie 12 marca 1990 r. Obecnie stronami CITES jest objęte 175 państw. Głównym celem CITES jest kontrola, redukcja lub całkowita eliminacja handlu okazami gatunków, których liczba i/lub stan sugerują, że niekontrolowane pozyskanie z naturalnego środowiska stanowi bezpośrednie zagrożenie dla ich trwania. Konwencja reguluje transgraniczny transfer ponad 34 tys. gatunków, z czego ponad 5 tys. to zwierzęta. Są wymienione w trzech załącznikach do konwencji różniących się rygorami ochronnymi (wgląd w aktualne wersje załączników na oficjalnej stronie CITES http://www.cites.org oraz na stronie Ministerstwa Środowiska RP http://www.mos.gov.pl/kategoria/ 2496_konwencja_waszyngtonska_cites). Większość, czyli ponad 33 tys. gatunków ujęta jest w załączniku II. Są to gatunki, które co prawda nie są bezpośrednio zagrożone wyginięciem, ale mogą niebawem takimi się stać, jeśli handel ich okazami nie zostanie poddany ścisłej kontroli i reglamentacji.
Z kolei załącznik I obejmuje wszystkie gatunki bezpośrednio zagrożone wyginięciem, które są lub mogą być przedmiotem handlu. Obrót okazami tych gatunków jest poddany szczególnie ścisłej reglamentacji w celu zapobieżenia ich wyginięciu i jest dozwolony tylko w wyjątkowych okolicznościach, np. dla celów naukowo-badawczych. Na tej liście umieszczono aktualnie kilkaset gatunków roślin i zwierząt. Z kolei załącznik III skupia gatunki będące przedmiotem troski któregokolwiek z państw-stron konwencji, dla których niezbędna jest międzynarodowa współpraca w celu ograniczenia lub zaprzestania ich eksploatacji. Handel gatunkami wymienionymi w załącznikach jest możliwy w przypadku okazów pochodzących z hodowli lub uprawy. W handlu takimi okazami wymagane są specjalne zezwolenia CITES. Postanowienia CITES są harmonizowane z przepisami prawa kraju będącego stroną członkowską konwencji. Tak jest i w Polsce. Z tą różnicą, że obok przepisów prawa krajowego, które do 2004 roku stanowiła Ustawa o Ochronie Przyrody, podlegamy również, jako członek Unii Europejskiej, odpowiednim rozporządzeniom Komisji Unii Europejskiej. Zgodnie z zasadami konwencji Unia Europejska stanowi państwo-stronę CITES. W związku z tym zezwolenia importowo-eksportowe CITES dotyczą obrotu dokonywanego przez granice Unii Europejskiej, a nie na jej terenie. W obrocie wewnątrz Unii Europejskiej posługujemy się zwykłymi dokumentami określającymi pochodzenie roślin i zwierząt. Tak jak CITES szereguje gatunki objęte konwencją w trzy załączniki (I-III), tak przepisy Unii Europejskiej grupują gatunki objęte regulacjami prawnymi w cztery aneksy (A-D; patrz http://www.cites.info.pl/prawo_ UE/UE338_A.pdf). Warto zaznaczyć, że lista gatunków objętych przepisami unijnymi (aneksy A-D) nie jest tożsama z listą gatunków prezentowaną w załącznikach CITES (załączniki I-III).
Możliwość wykorzystywania zwierząt
W załączniku I CI TES, czyli wśród najbardziej zagrożonych umieszczone są następujące gatunki zwierząt wykorzystywanych lub mogących być wykorzystane jako surowiec jubilerski: z małży słodkowodnych – Unionidae; z żółwi – żółwie morskie i Tortoises; z syren – Dugong dugon; ze słoni – Elephas maximus, Loxodonta africana (z wyjątkiem populacji bytującej na terenie Botswany, Republiki Południowej Afryki, Namibii i Zimbabwe – te ujęte są w załączniku II CI TES). W załączniku II CI TES, czyli wśród mniej zagrożonych wyginięciem znajdują się następujące gatunki zwierząt wykorzystywanych lub mogących być wykorzystane jako surowiec jubilerski, ze stułbiopławów: Lace corals: Stylasteridae sp. (skamieliny są wyłączone z postanowień konwencji) i Fire corals: Milleporidae sp. (skamieliny są wyłączone z postanowień konwencji); z koralowców: Blue corals: Helioporidae sp. (skamieliny są wyłączone z postanowień konwencji), Stony corals: Scleractinia sp. (skamieliny są wyłączone z postanowień konwencji), Organ-pipe corals: Tubiporidae sp. (skamieliny są wyłączone z postanowień konwencji) i Black corals: Antipatharia sp.; ze ślimaków morskich: Strombus gigas; z małży: Giant Clams: Tridacnidae sp.; ze słoni: Loxodonta africana (wyłącznie populacje bytujące na terenie Botswany, Republiki Południowej Afryki, Namibii i Zimbabwe). W załączniku III CI TES, czyli wśród najsłabiej chronionych umieszczone zostały następujące gatunki zwierząt wykorzystywanych lub mogących być wykorzystane jako surowiec jubilerski: z koralowców: Corallium elatius (postulat Chin), Corallium japonicum (postulat Chin), Corallium konjoi (postulat Chin), Corallium secundum (postulat Chin).
Kość mamucia a kość słoniowa
Laboratoria gemmologiczne i rzeczoznawcy jubilerscy dość często stykają się z problemem gatunków objętych ochroną CI TES choćby przez to, że są indagowani przez służbę celną. Wbrew pozorom wyroby jubilerskie wykonane z surowców objętych ochroną CI TES wcale nie są tak rzadkie jak by można było przypuszczać. Problemem jest to, że niektóre z nich, niewiele różnią się od surowców nie objętych ochroną CI TES. Przykładem może być tzw. kość słoniowa i kość mamucia, czy też niektóre gatunki koralowiny jubilerskiej.
Jedne są chronione, na przykład kość słoniowa, inne nie, na przykład kość mamucia, mimo że na pierwszy rzut oka są dość podobne do siebie. Brak ochrony kości mamuciej przez CI TES wynika z tego, że zwierzęta te wymarły około 10 tys. lat temu, a skamieliny są generalnie wyłączone z postanowień owej konwencji. W związku z tym zachodzi bezwzględna konieczność odróżniania ich od siebie. W wielu wypadkach dylemat rozstrzygają łukowate linie wzrostu czyli tzw. linie Schregera. W kości mamuciej kąt między nimi jest mniejszy od kąta prostego, podczas gdy w kości słoniowej jest on sporo większy (fig. 2). Wykorzystywane czasem jubilersko kły hipopotama, guźca i morsa czy też zęby walenia bądź narwala takowych nie posiadają. Niestety nie zawsze linie Schregera są widoczne. Wówczas trzeba się odwołać do pomocy tomografii komputerowej (patrz Polski Jubiler 11/2011). Możliwa jest też do stwierdzenia wymagana czasem geograficzna lokalizacja źródła kości słoniowej.
By tego dokonać konieczne są skoordynowane badania spektroskopowe, mikrochemiczne, izotopowe, a w pewnych wypadkach także DNA . Innym przykładem może być wysoko ceniona czerwona koralowina Corallium sp. (fig. 3). Tą samą barwę może mieć również koralowina Lace corals (Stylasteridae sp.). Ta jest jednak chroniona przez CI TES (załącznik II ). Zwykle odróżnia się je za pomocą standardowej obserwacji mikroskopowej (odmienna struktura wzrostu Corallium sp. i Stylasteridae sp.). W niektórych wyrobach bywa ona jednak niewidoczna. Wówczas, skuteczne okazują się widma ramanowskie. Dużo trudniejsze jest rozróżnienie chronionych i nie chronionych gatunków Corallium sp. Jeszcze większy kłopot mogą sprawić koralowiny czarne (Antipatharia sp., fig. 4) i niebieskie (Helioporidae sp., fig. 5). Wymaga to wysoce specjalistycznego przygotowania rzeczoznawcy. Również niektóre mięczaki chronione przez CI TES mogą być kłopotliwe w identyfikacji. Przykładem może być morski ślimak Strombus gigas dostarczający atrakcyjnych biokonkrecji znanych pod nazwą pereł konchowych (fig. 6). Bardzo podobne, a w pewnych wypadkach prawie identyczne biokonkrecje tworzy mięczak Cassis sp. nie chroniony przez CI TES. Jednoznacznie można je odróżnić dopiero po skoordynowanej analizie widm UV-Vis-NIR i widm Ramana. Podobna sytuacja dotyczy chronionych przez CI TES małży Tridacnidae sp., które dostarczają zarówno biokonkrecji (fig. 7), jak też szlifuje się z ich muszli jądra pereł hodowanych, tudzież tzw. perły helowe, czyli imitacje pereł. Analogicznych biokonkrecji dostarczają jednak także niektóre inne małże nie objęte ochroną CI TES. I znów pojawia się problem identyfikacyjny, jak też możliwość mniej lub bardziej poważnych nadużyć.
Podsumowując, większość surowców wykorzystywanych niegdyś jubilersko, a objętych obecnie ochroną CITES, jest w pełni identyfikowalna, choć nie zawsze da się to zrobić prostymi metodami. W wielu wypadkach konieczna jest do tego specjalistyczna wiedza i kosztowne przyrządy analityczne. Tylko w rzadkich wypadkach mogą pojawić się trudne do rozstrzygnięcia dylematy. Na szczęście jest ich stosunkowo niewiele.
