Jacques Cartier, szesnastowieczny francuski korsarz, podróżnik i odkrywca,
znany także z licznych odkryć na terenie dzisiejszej Kanady, był święcie przekonany,
że odkrył złoto i diamenty w miejscu nazwanym z tego powodu Cap Diamant
(obecnie znajduje się tam miasto Quebec).
Pierwszy
kanadyjski diament
Ale trzy wieki później powtarzające się
co pewien czas znaleziska pojedynczych
diamentów w osadach polodowcowych
środkowego zachodu Stanów
Zjednoczonych Ameryki Północnej
skłoniły niektórych kanadyjskich
poszukiwaczy do podjęcia
poważniejszych prac eksploracyjnych.
Już wówczas wiedziano, że osady
polodowcowe środkowego zachodu
Stanów Zjednoczonych Ameryki
Północnej są nanosem spływającego z
północy plejstoceńskiego lądolodu (fig. 1).
Na rezultaty tych prac nie trzeba było
długo czekać. Już w 1863 roku odkryto
pierwszy kanadyjski diament w osadach
polodowcowych prowincji Ontario. W
1899 roku profesor W.H. Hobbs z
Uniwersytetu Wisconsin przedstawił
hipotezę, zgodnie z którą diamenty
znajdowane na południowych krańcach
Krainy Wielkich Jezior zostały tam
przywleczone z północy przez
nasuwający się plejstoceński lądolód.
Ówczesna znajomość ruchu
plejstoceńskiego lądolodu na terenie
Ameryki Północnej pozwalała
przypuszczać, że prawdopodobnym
źródłem owych diamentów był
usytuowany w północnej Kanadzie rejon
Zatoki Hudsona zwany Baie James. W
1920 roku, również w Ontario, podczas
budowy kolei żelaznej w okolicy
Peterborough, znaleziono kolejny
diament, tym razem o masie aż 33
karatów. W 1955 roku, w trakcie
poszukiwań złota, odkryte zostały
pierwsze kanadyjskie kimberlity (fig. 2).
Odkrycia dokonano nad jeziorem
Bachelor, niedaleko Desmaraisville, w
okręgu Abitibi. W następnych latach
doniesienia o kolejnych znaleziskach
diamentów na terenie Kanady zaczęły się
mnożyć. Na przykład w 1960 roku
sygnalizowano odkrycie wielu drobnych
diamentów w Saskatchewan (Prince
Albert), a w 1971 roku jubilerskiego
diamentu o masie 0,25ct, odkrytego znów w osadach polodowcowych
prowincji Ontario (Timmins). Nie dziwi
zatem, że już w latach sześćdziesiątych
minionego wieku wiele towarzystw
górniczych, w tym De Beers, rozpoczęło
pierwsze systematyczne poszukiwania
diamentów na terenie Kanady.
Poszukiwanie
złóż w Kanadzie
Kanadyjczykiem szczególnie zasłużonym
na tym polu okazał się Charles Fipke,
geolog wywodzący się z Kolumbii
Brytyjskiej, najdalej na zachód wysuniętej
prowincji Kanady. W 1981 roku
rozpoczął on systematyczne badania
zmierzające do odkrycia złóż diamentów
w Kanadzie. W tym celu w 1983 roku
założył Dia Met Minerals Ltd. Firma ta
finansowała jego śmiałe projekty eksploracyjne.
W pierwszej fazie prace skoncentrowano
na wytyczeniu kierunków i
tras ruchu lądolodu. Równolegle poszukiwano
koncentracji piropu, oliwinu i
diopsydu chromowego, których obfite
występowanie jest czułym indykatorem
bliskiej obecności wychodni
diamentonośnego kimberlitu. Trzeba
było aż dziesięciu lat, by poszukiwania
prowadzone w surowych warunkach
tundry kanadyjskiej zakończyły się sukcesem.
Na rok przed pierwszymi odkryciami
Dia Met Minerals Ltd i BHP Billiton
zawarły porozumienie o współfinansowaniu
rozległego programu poszukiwawczego.
Prawdziwy sukces przyszedł
w 1991 roku. Było nim odkrycie pierwszego
komina kimberlitowego pod
jeziorem Point Lake. Kimberlit został
osiągnięty odwiertem o głębokości około
400m. Z 59-kilogramowej próby owego
kimberlitu uzyskano aż 81 diamentów.
Diamentowe złoża
Następne lata przyniosły kolejne, coraz
liczniejsze odkrycia kominów
kimberlitowych. Niektóre z nich okazały
się bardzo zasobne w diamenty. W
rezultacie Ekati, pierwsza kanadyjska
kopalnia diamentów, uruchomiona
została już w 1998 roku (fig. 3). Z tą
chwilą Kanada weszła do elitarnego
klubu diamentowego i stała się jego
ważnym graczem, zresztą z każdym
rokiem zyskującym na znaczeniu.
Uruchamiane w kolejnych latach
kopalnie: Diavik (2003), Jerycho (2006),
Snap Lake (2007) i Victor (2008) uczyniły
z Kanady jednego z najpoważniejszych
producentów diamentów naturalnych, w
tym także diamentów jubilerskich.
Ocenia się, że w Kanadzie wydobyto
dotychczas ponad 100 mln karatów
diamentów, a ich roczna produkcja
stanowi już wartościowo około ¼
aktualnego światowego wydobycia
diamentu. I na tym nie koniec. Kolejne
projekty uruchomienia wydobycia
diamentów nabierają realnych kształtów.
Niektóre z nich są już w dość
zaawansowanej fazie, np. Fort à la Corne
(Saskatchewan), Star Diamond
(Saskatchewan), Gacho Kué (North-
Western Territory), Foxtrot (Quebec).
Towarzystwa górnicze dopingowane
dotychczasowymi rezultatami objęły
pracami poszukiwawczymi prawie cały
teren Kanady. Aktualnie intensywną
eksplorację prowadzi tam blisko 150
firm, obejmując swymi poszukiwaniami
w szczególności prowincje: North-
Western Territory (NWT), Nunavut,
Alberta, Saskatchewan, Manitoba,
Ontario, Quebec, Nowa Ziemia i
Labrador.
Trudna eksploatacja
Kanadyjskie złoża diamentów
usytuowane są w ekstremalnie trudnych
warunkach klimatycznych i terenowych
(wieczna zmarzlina, tundra, mokradła,
jeziora, rzeki, brak infrastruktury),
porównywalnych jedynie z tymi, jakie
panują w złożach jakuckich (Syberia).
Przez ponad osiem miesięcy w roku
pokryte są grubą warstwą śniegu i lodu.
Przez długie zimowe miesiące
temperatura spada nierzadko do – 50 ºC.
W takiej temperaturze, przy silniejszym
wietrze, łatwo o trudno gojące się
odmrożenia. Dokuczliwy jest również
brak naturalnego światła, gdyż w okresie
zimy Słońce wznosi się tylko na krótko
ponad horyzont. Dotarcie do aktualnie
eksploatowanych złóż drogą lądową
możliwe jest tylko w okresie zimowym,
tzw. drogą lodową (ice road), gdyż trzy
czwarte trasy prowadzi przez zamarznięte rzeki i jeziora (fig. 4). Połączenie lądowe
funkcjonuje przez około dwa miesiące.
W okresie letnim szlak lądowy staje się
nieprzejezdny. Notabene, każdego roku
trzeba go rekonstruować. Jest to jednak
jedyny w miarę tani sposób dostarczenia
kopalniom podstawowego zaopatrzenia
niezbędnego do ich funkcjonowania, np.
paliw, maszyn, materiałów konstrukcyjnych,
wyposażenia. Przez
pozostałe miesiące dominuje transport
powietrzny, z natury rzeczy bardziej
kosztowny, a tym samym bardziej
ograniczony.
Funkcjonowanie kopalni
Sposób eksploatacji kanadyjskich
diamentów dobrze ilustruje Ekati Diamond
MineTM, najstarsza z kanadyjskich kopalń
diamentów. Usytuowana jest w obszarze
występowania wiecznej zmarzliny,
nieopodal jeziora Gras (Lac de Gras),
około 300km na NE od Yellowknife, około
100km na N od linii zasięgu lasów i około
200km na S od koła podbiegunowego.
Plan górniczy przewiduje eksploatację
siedmiu kominów kimberlitowych o
nazwach: Panda, Koala, Misery, Fox,
Sable, Pigeon i Beartooth. Przygotowanie i
wdrożenie projektu kosztowało
inwestorów około 850 mln dolarów
kanadyjskich (80 proc. – BHP Billiton
Diamonds Inc. oraz 10 proc. – geolog
Charles Fipke i 10 proc. geolog Stewart
Blusson). Prace przygotowawcze trwały
blisko 10 lat. Kopalnia została uruchomiona
14 października 1998 roku. Plan
przewiduje, że eksploatacja będzie
prowadzona początkowo metodą
odkrywkową, potem metodą podziemną.
Żywot kopalni przewidziano na 17 lat, tj.
do 2015 roku. Istnieje jednak możliwość,
że kopalnia będzie działała dłużej, nawet
25-30 lat, zależnie od przyszłych odkryć w
tym rejonie. Ważnym elementem jest
zaplecze socjalne. Załoga kopalni została
pomieszczona w ośmiu budynkach (jeden
dwupiętrowy zawierający pomieszczenia
użyteczności wspólnej i 7 trzypiętrowych
– zawierających sypialnie – 683 pokoje).
Każdy pokój wyposażony jest w okno,
łazienkę, garderobę, łącze telewizyjne,
łącze internetowe. Pomieszczeniami
wspólnej użyteczności są: jadalnia,
kuchnia, pralnia, szatnia pracownicza. Do
dyspozycji pracowników przygotowano
kompletnie wyposażoną salę
gimnastyczną, sauny, boiska do różnych
gier (minigolf, squash, tenis stołowy).
Kopalnia Ekati zatrudnia około 850
górników. Firmy prowadzące roboty
przygotowawcze i prace pomocnicze
zatrudniają dalszych 600 osób. W sumie
Ekati daje pracę około 1450 osobom.
System pracy przypomina ten, stosowany
na platformach naftowych, czyli dwa
tygodnie pracy w kopalni i dwa tygodnie
urlopu. Praca toczy się w 12-godzinnych
zmianach przez siedem dni w tygodniu.
Kopalnia pracuje 24 godziny na dobę
przez 365 dni w roku. Aż około dziesięć
procent załogi zajmuje się
minimalizowaniem i ewentualnym
likwidowaniem zagrożeń środowiska
naturalnego. Ochrona kruchego
środowiska naturalnego Dalekiej Północy
jest jednym z priorytetów realizowanego
przedsięwzięcia.
Sława
kanadyjsk ich diamentów
Kanadyjskie diamenty wyróżniają się
swoją marką na światowych rynkach.
Zadbały o to władze prowincji North-
Western Territory (NWT), firma BHP
Billiton (CANADA MARKTM) oraz
odpowiednia agenda rządu Kanady
(MCP CANADATM). Kanadyjskie brylanty
o masie powyżej 0,18ct opatrywane
są unikatowym znakiem i numerem wypalanym
laserem na ich rondyście (fig. 5).
Mniejsze kamienie mają taki znak
i numer umieszczany tylko w certyfikacie.
dr Włodzimierz Łapot
Laboratorium Gemmologiczne
Uniwersytet Śląski
