Obsydian jest szkłem wulkanicznym powstającym przez szybkie krzepnięcie lawy
zasobnej w krzemionkę. Wysoka zawartość krzemionki (około ¾ objętości) jest
powodem dużej lepkości i wysokiego stopnia jej polimeryzacji.
Fig. 1. – szczególna postać
obsydianu.
Krzemionka
h a m u j e
dyfuzję atomów,
zapob
i e g a j ą c
wczesnej krystalizacji.
Brak struktur krystalicznych
pozwala uzyskiwać
z obsydianu skrajnie
cienkie krawędzie. Ich
grubość może sięgać
wartości mikronowych.
Jednocześnie jest to
materiał o wysokiej twardości
(około 5-6 w skali
Mohsa). Właściwości te
dostrzeżono w dość odległej
przeszłości i używano
obsydianu na groty
strzał i inne ostrza już we
wczesnej epoce kamienia
(kultura olduwajska
paleolit dolny).
„Łzy i włosy Pele”
– szczególna postać obsydianu
Dawne sposoby
na wykorzystanie
W Mezopotamii
powszechnie wyrabiano
z niego narzędzia
codziennego użytku, broń oraz rzeźby
i różnorakie ozdoby. Ale współcześnie
też bywa podobnie używany, np. w roli
ostrzy niektórych skalpeli. Obsydian był
też surowcem na pierwsze implanty
zębowe. Przymocowane złotym drutem
do sąsiednich zębów doskonale kamuflowały
braki w uzębieniu. Znaleziska
takie pochodzą głównie z Ameryki
Środkowej i datowane są na około 800
rok naszej ery. Ameryka Środkowa była
wówczas zamieszkiwana przez Majów
i Azteków.
Słowacki obsydian z okolic Viniček
Właściwości obsydianu
Obsydian jest typem magmowej skały
wulkanicznej szeroko rozpowszechnionej
w aktywnych wulkanicznie rejonach
Ziemi. Znajdowany jest w wylewach
lawowych najmłodszych okresów geologicznych
(o wieku poniżej
około 60 mln lat nie
starszych od kredy), jako
że z upływem czasu
spontanicznie rekrystalizuje,
przyjmując stopniowo
wygląd zwyczajnej,
niezbyt atrakcyjnej, drobnokrystalicznej
skały wulkanicznej.
Obsydian jest
na ogół ciemny w barwie,
która w dużym stopniu
zależy od rodzaju i ilości
zawartych w nim wtrąceń.
Najczęściej jest brunatny,
ciemnoszary, czarny,
niekiedy oliwkowy,
pomarańczowy, czerwony,
złocisty czy niebieski,
ale czasem może być też
tęczowy.
Słowacki obsydian z Gór Vihorlat
Bardzo niewiele
jest w przyrodzie obsydianu
prawie zupełnie
bezbarwnego. Barwa
zależy w głównej mierze
od charakteru zawartego
w nim pigmentu, a ten
może być hematytowy,
biotytowy, skaleniowy,
skaleniowcowy, kwarcowy, hornblendowy,
itp. Rozmieszczenie
pigmentu,
a przez to i barwy bywa równomierne,
ale może być też nierównomierne, np.
pasiaste, wstęgowe czy plamiste. Zdarzają
się też obsydiany obficie nasycone
pęcherzykami gazowymi, czyli silnie
zgazowane. Z kolei obsydiany obficie
wyposażone w silnie zdyspergowany
ciemny pigment są czarne.
Kaboszony – słowacki obsydian
W zależności od charakteru barwności
i towarzyszących jej efektów optycznych
bywa nazywany obsydianem: falistym,
iryzującym (tęczowym), śnieżnym, kwiatowym,
onyksowym lub połyskliwym.
Szczególnymi formami obsydianu są tzw.
łzy Apacza (fig. 1) oraz tzw. łzy i włosy
Pele (Fig 2). Łzy Apacza są czarne, wręcz
smoliste, lecz gdy patrzy się przez nie
pod światło, to dobrze przeświecają
brunatnawo. Dla poprawy wyglądu
bywają nierzadko bębnowane. Dlatego
wyglądem przypominają niewielkie
otoczaki (fig. 1). Łzy i włosy Pele to
obsydian uformowany w długie, cienkie,
często gęsto splątane złociste włókna
(wiskery) i kroplowate nabrzmienia
(fig. 2).
Pierścień ze słowackim obsydianem.
Występowanie szkła
wulkanicznego
W Europie nie ma zbyt wielu wystąpień
obsydianu. Jednym z bardziej znanych,
a jednocześnie takim, który odegrał
znaczącą rolę w starożytnej historii człowieka
jest obsydian pozyskiwany z obszaru
położonego we wschodniej części
kotliny karpackiej (na wschodzie
Słowacji). Słowacki obsydian był użytkowany
już w starszej epoce kamienia, ale
szczyt wykorzystania osiągnął dopiero
w młodszej epoce kamienia. Wyraźne
ślady szerszego wykorzystania wiążą się
zwłaszcza z tzw. kulturą bukowogórską,
jedną z kultur neolitycznych rozwijanych
się na przełomie VI i V tysiąclecia p.n.e
na terenie dzisiejszej wschodniej Słowacji
i północno-wschodnich Węgier. Z badań
archeologicznych wiadomo, że ludność
kultury bukowogórskiej zajmowała się
między innymi również pozyskiwaniem
i obróbką obsydianu występującego
w pobliżu jej siedlisk. Wyroby ze słowackiego
obsydianu były w tamtych czasach
bardzo wysoko cenione. Wskazuje na to
ich ekspansja sięgająca nawet tysiąca kilometrów od miejsc pozyskiwania
i obróbki. Dość często spotykane są
na bałkańskich i niemieckich stanowiskach
archeologicznych. Docierały
również do terenów dzisiejszej
południowo-wschodniej Polski,
gdzie spotyka się je w stanowiskach
kultury ceramiki wstęgowej rytej
wraz z pojedynczymi naczyniami
kultury bukowogórskiej.
Słowacki skarb
Słowacki obsydian powstawał
w środkowym miocenie, na przestrzeni
około 10 mln lat, w warunkach
finalnej aktywności wulkanicznej
geosynkliny Tetydy. Sfałdowane
i wypiętrzone osady owej geosynkliny
tworzą dziś łańcuchy górskie
euroazjatyckich alpidów (Alp,
Karpat, Kaukazu, Hindukuszu,
Himalajów). Współczesnymi pozostałościami
po tej geosynklinie są
też morza: Śródziemne, Czarne,
Kaspijskie oraz Zatoka Perska.
Mioceńska aktywność wulkaniczna
była w ogólnych zarysach bardzo
podobna do współczesnej aktywności
wulkanicznej basenu Morza
Śródziemnego. W środkowym miocenie
w południowej części wynurzającego
się z Oceanu Tetydy łuku
karpackiego funkcjonowały liczne
wyspy wulkaniczne przypominające
w charakterze współczesną aktywność
wulkaniczną Wysp Liparyjskich,
wyspy Santoryn czy Sycylii.
Ulokowane na nich wulkany emitowały
lawy o zmieniającym się
nieco w czasie chemizmie.
Większość erupcji dostarczała perlitu,
pumeksu oraz skorii. Pełnowartościowy
obsydian powstawał raczej
incydentalnie. Współcześnie znajdowany
jest w postaci kawałków
różnej wielkości (do 20 cm; zwykle
1-5 cm) i kształtu w okolicach miejscowości
Viničky w południowowschodniej
Słowacji, w okolicach
miejscowości Mád i Tolcsva
w Górach Tokaj w północnowschodnich
Węgrzech oraz
w górach Vihorlat, na pograniczu
Słowacji i Ukrainy (fig. 3, 4).
Obsydian w jubilerstwie
Najlepszy gatunkowo słowacki obsydian
jest przeważnie jednolicie smoliście
czarny, połyskliwy, z bardzo
wyraźnym przełamem muszlowym.
Czasem bywa też siwawy w barwie.
Charakteryzuje go tekstura fluidalna.
W swym wnętrzu zawiera nieco
mikrolitów magnetytu, biotytu i cyrkonu
(poniżej 1 proc. obj.), a ich
wielkość nie przekracza na ogół 0,2
mm. Zdarzają się też fenokryształy
plagioklazów i biotytu. Analizy chemiczne
słowackiego obsydianu pokazują
wysoką zawartość krzemionki,
alkaliów i glinki. Zawartość wody, jak
na obsydian, jest bardzo niska i wynosi
ledwie 0,2-0,3 proc. W większości
obsydianów z law riolitowych jest ona
zwykle nieco wyższa. Riolitowy charakter
potwierdza również ich gęstość
względna (2,3-2,4), tudzież twardość
(5,0-5,5 wg skali Mohsa). Również
porowatość jest niska i na ogół nie
przekracza 1 proc.. Słowacki obsydian
to materiał homogeniczny, podatny
na obróbkę. Jego walorem jest niewielka
zawartość pęknięć. Oszlifowany,
charakteryzuje się silnym szklistym
połyskiem. Najczęściej nadawana jest
mu postać kaboszonu okrągłego,
owalnego lub kroplowego (fig. 5, 6).
Jeśli jest przeświecający, to bywa
opatrywany szlifem fasetowym. Partia
przeciętnego surowca poddana szlifowaniu
dostarcza w ¾ kaboszonów,
a w ¼ kamieni fasetowanych. Niektóre
tak oszlifowane obsydiany doskonale
imitują morion (dymną odmianę
kwarcu) lub zabarwiony na czarno
chalcedon. Współcześnie najczęściej
używa się go do wytwarzania atrakcyjnych
oczek, głównych elementów
różnych wyrobów jubilerskich (fig. 7)
lub jako podstawowego materiału do
wyrobu medalionów i różnego typu
zawieszek (fig. 8). Standardowe
ozdoby
z obsydianu osiągają zwykle cenę
od kilku do kilkunastu dolarów.
Wyjątkowe mogą kosztować jednak
nawet kilkaset dolarów.
dr Włodzimierz Łapot
Laboratorium Gemmologiczne
Uniwersytet Śląski
