dr Włodzimierz Łapot
Laboratorium Gemmologiczne Uniwersytet Śląski
Spadkobierczynią tradycji szlifowania czeskiego granatu i produkcji z niego klejnotów jest Kooperatywa Granat ulokowana w Turnovie. Skupia kilkuset szlifierzy kamieni jubilerskich, złotników i srebrników. Jest właścicielką kopalni, w których wydobywa się czeski granat. Jednocześnie jest to aktualnie najważniejsze przedsiębiorstwo zajmujące się obróbką, oprawą i promocją czeskiego granatu.
Czeski raj
Turnov to niewielkie miasteczko, liczące ledwie kilkanaście tysięcy mieszkańców, położone w centrum Czeskiego Raju, bardzo atrakcyjnego turystycznie regionu Republiki Czeskiej. Zarówno historycznie, jak i współcześnie jest to bardzo ważny ośrodek czeskiego jubilerstwa, ale także czeskiej nauki i kultury. Pełni w Czechach rolę analogiczną do Idar-Oberstein w Niemczech. Już w XVI wieku miasto to zasłynęło ze szlifowania kamieni jubilerskich, szczególnie jaspisów i agatów wydobywanych na zboczach pobliskiego Kozakova, legendarnej góry tej części Czech. W XVIII wieku przetwarzano tu na dużą skalę także minerały wydobywane w innych regionach Czech. Wspomagano się też importem z innych krajów zarówno europejskich, jak i zamorskich. W XIX wieku nieczynna już dziś Huta Paclta rozsławiła Turnov imitacjami kamieni jubilerskich wytwarzanymi z wytapianej tutaj tzw. kompozycji szklanej.
Odkrywkowa eksploatacja złoża czeskiego granatu
Chromowy pirop
Jednak Turnov od dawna słynie przede wszystkim z produkcji biżuterii z czeskiego granatu. Już od średniowiecza jest on najbardziej znanym minerałem przetwarzanym w Turnovie. Początkowo nazywano go karbunkułem, potem Granati Bohemiki (łac.), le grenat de Bohůme (franc.), Garnet Boheme (ang.). Z czasem nazwa ta utrwaliła się i jest dziś dobrze znaną i co ważniejsze uznaną marką handlową zarówno w Europie, jak i w świecie. Określenie czeski granat oznacza krwistoczerwony granat (chromowy pirop) o dużych walorach estetycznych, który już w czasach celtyckich pozyskiwano z wielu miejsc na terenie północnych i zachodnich Czech. Najważniejsze wystąpienia czeskiego granatu lokują się w okolicy Trebenic (Ceské stredohori). Skałą macierzystą granatu jest lherzolit (skała ultramaficzna z rodziny perydotytów), której fragmenty wypełniają niezbyt rozległe diatremy, czyli wąskie, lejkowate kominy dość podobne w charakterze do południowoafrykańskich diamentonośnych kominów kimberlitowych, a powstałe w związku z trzeciorzędową eksplozywną aktywnością wulkaniczną (fig. 1). Najbardziej znane z nich to Linhorka (fig. 2) i Grantovyś Vrch (dawniej zwany Bota). Notabene, przy okazji pozyskiwania czeskiego granatu zdarzyły się tutaj dwa znaleziska diamentu, tzw. diament dlażkovicki i tzw. diament chrást’anský; na ostatni natrafiono blisko sto lat temu, około roku 1910. Potem, w związku z mechanizacją wydobycia granatu, takie znaleziska już się nie zdarzyły. Oba diamenty zdeponowane są w Národní Muzeum w Pradze. Czwartorzędowa erozja owych kominów wulkanicznych umożliwiła powstanie wielu wtórnych koncentracji czeskiego granatu w formie złóż osadowych. Bodaj najbardziej znanym jest złoże w Podsedicach (fig. 3). Złoża te już od kilkuset lat są głównym źródłem najwyższej jakości czeskiego granatu.
Zagłębie granatu
Koncentracje chromowego piropu występują także w okruchowych osadach karbonu i permu oraz w osadach górnej kredy. Powstały one wskutek intensywnego wietrzenia i erozji odsłoniętego wówczas krystalicznego fundamentu (Masywu Czeskiego) złożonego z gnejsów, migmatytów, granulitów i lherzolitów. Te ostatnie bardzo obficie wyposażone są w granaty (chromowe piropy, fig. 4). Dlatego też czeski granat pozyskiwany był jeszcze do niedawna także ze złoża Vestr˙ev koło Trutnova, znajdującego się na południowym przedpolu Karkonoszy. Złoże to powstało wskutek czwartorzędowego wietrzenia i erozji wychodni piaskowców karbońskich, w których znajdowały się utworzone paleozoicznym wietrzeniem osadowe koncentracje tego minerału. Ostatnie doniesienia mówią o wyczerpaniu się tego złoża. Analogiczne pod względem geologicznym, choć znacznie uboższe koncentracje chromowego piropu odkryto również w okolicy Kolína i Jicína.
Odsłonięcie skał wypełniających diatremę na Linhorce
Ręczna produkcja
Czescy geologowie oceniają, że ponad 60% ekonomicznych zasobów granatu (chromowego piropu) zostało już wydobyte. Przy obecnych kryteriach ekonomicznych i stosowanych metodach wydobycia możliwe jest jeszcze pozyskanie z udokumentowanych złóż najwyżej kilku ton czeskiego granatu. Koncentracja chromowego piropu w owych złożach nie jest szczególnie wysoka i wynosi średnio od 12,5g (złoże Podsedice) do 18g (złoże Vestr˙ev) w tonie kopaliny. W najbogatszych partiach złóż koncentracje piropu mogą sięgać nawet 100g w tonie kopaliny. Stąd dzienne wydobycie czeskiego granatu nie przekracza na ogół kilku kilogramów. Koncentrat minerałów ciężkich pozyskiwany w obu kopalniach zagospodarowywany jest przez Kooperatywę Granat z Turnova.
Zwykle około 20% owego koncentratu stanowi pirop. Są to przeważnie ziarna o wielkości od 2 do 6 mm (im większe, tym jest ich mniej). Udział ziaren o wielkości 5 mm i większej stanowi w urobku od 0,6 do 1,2%. Większe ziarna piropu są zatem sporą rzadkością.
Aż 65% pozyskanego piropu nadaje się do dalszej obróbki i wykorzystania jubilerskiego. Pozostałe mają zbyt wiele inkluzji, niekorzystny kształt bądź są spękane lub zwietrzałe. Z uwagi na stosowaną technologię uzyskiwania koncentratu minerałów ciężkich, potencjalnie możliwe ziarna piropu o większych rozmiarach trafiają niestety do odpadu. Są one jednak tak nieliczne, że z ekonomicznego punktu widzenia nie opłaca się już ich odzyskiwać. Z przekazów historycznych wiadomo, że przed zmechanizowaniem wydobycia i przeróbki trafiały się tutaj ziarna granatu o wielkości porównywanej z kurzym jajem, choć zdarzało się to niezwykle rzadko.
Granaty zbierano ręcznie wiosną lub na jesieni, przepatrując cierpliwie zaorane pola, zwłaszcza po okresach większych opadów. Tylko nielicznym zdarzał się szczęśliwy traf, znajdowali duży i atrakcyjny wizualnie kryształ chromowego piropu. Ale i nagroda w takich razach bywała szczególna, i mogła na przykład polegać na zwolnieniu synów znalazcy z obowiązku wieloletniej służby wojskowej w cesarskiej armii. Mówi się, że cesarzowa Maria Teresa miała maleńki kałamarz wykonany w jednym krysztale czeskiego granatu. Niektóre z owych wyjątkowych znalezisk, które szczęśliwym trafem przetrwały burzliwe dzieje, można dziś podziwiać w muzeach Wiednia, Pragi, Turnova i Trebenic.
Barwa granatu
Czeski granat występuje w odmianach różniących się nieco barwą: najczęściej jest czerwony bądź fioletowy. Ale bywa też pomarańczowy lub różowy. Te ostatnie barwy są dość rzadko spotykane. Różnice w barwie pokrywają się z różnicą w zawartości chromu. Pirop czerwony jest wyraźnie uboższy w chrom (zawiera średnio ok. 2% Cr203) w porównaniu z piropem fioletowym (zawiera średnio ok. 4% Cr203). Podobnie jest z ich współczynnikiem refrakcji i gęstością względną (n = 1.748, G = 3.718 – dla czerwonego piropu i n = 1.765, G = 3.720 – dla fioletowego piropu). Jako wrostki w czeskim granacie spotykane są przeważnie: pargasyt (amfibol), chromowo-glinowy spinel oraz siarczek niklu i żelaza; jako wrostek wzmiankowany był też cyrkon.
Niecodzienna biżuteria
Wytwarzana w Turnovie biżuteria z wykorzystaniem czeskiego granatu ma niepowtarzalny, swoisty i dość łatwo rozpoznawalny styl. Szczególnie wyróżnia się ta jej część, która odwołuje się do dawniejszych wzorów . Turnovskie tradycje produkcji biżuterii z granatami liczą sobie już przeszło sześć wieków. Znanych jest kilkanaście tysięcy jej wzorów. Największym popytem cieszyła się biżuteria z czeskim granatem w XIX wieku. Do jej powodzenia przyczyniła się z pewnością założona w 1884 roku szkoła artystyczno-przemysłowa, która po dziś dzień kształci szlifierzy, złotników i kowali artystycznych.
Warto podkreślić, że była to pierwsza tego rodzaju placówka oświatowa w Europie Środkowej. Sporo czeskiego granatu wykorzystywano w tamtych czasach do ozdabiania przedmiotów codziennego użytku, a także nakryć głowy, odświętnej odzieży itp. Czeskiego granatu używano również masowo do wytwarzania różańców. Po dziś dzień sporym zainteresowaniem cieszą się różne krzyżyki i medaliony wysadzane czeskim granatem. Współczesna czeska biżuteria również stara się wykorzystać pirop (czeski granat), podkreślając na wszytkie możliwe sposoby walory estetyczne tego kamienia.
Ponieważ czeskie granaty są na ogół drobne (2-4 mm średnicy), to biżuteria projektowana jest przeważnie w ten sposób, by oddziaływać na obserwatora wielopłaszczyznowymi skupiskami ziarenek granatu. Tylko kamienie o największych rozmiarach osadza się pojedynczo lub w otoczeniu niewielkiej liczby kamieni drobniejszych.
